“Η πόλις των πολλών”. Η πόλις των βασιλέων και των προγόνων

Η νεκρόπολη είναι ο υπόγειος χώρος της μνήμης όλων των Μακεδόνων και ο υπέργειος χώρος των μνημείων που στέκονται για να συνέχουν το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον των ανθρώπων που έζησαν και έδρασαν στις Αιγές.

Τα αρχαία νεκροταφεία της πρωτεύουσας των Μακεδόνων εκτείνονται εκτός του δομημένου χώρου που προορίζεται για τους εκάστοτε ζώντες, δηλαδή εκτός της πόλεως. Στον τεράστιο χώρο πέρα από τα τείχη, που οριοθετείται φυσικά από τα ρέματα που κατέρχονται από τα Πιέρια όρη, κυριαρχεί η ομηρική μορφή του τύμβου, του σωρευμένου χώματος πάνω από τον τάφο και του σήματος που φέρει το όνομα και το πατρώνυμο του αφανισμένου σώματος.

Αρχαϊκή Νεκρόπολη

Στα ΝΔ του νεκροταφείου των τύμβων εντοπίζεται η αρχαϊκή νεκρόπολη των Αιγών. Οι τάφοι χρονολογούνται από τις αρχές του 6ου μέχρι τις αρχές του 5ου αι. π.Χ. Όλοι είναι απλοί, αρκετά ευρύχωροι λάκκοι, με ποικίλο μέγεθος και προσανατολισμό στον άξονα Β-Ν. Σχηματίζουν μικρές, πυκνές συστάδες, που πιθανότατα ανήκαν σε οικογένειες. Αυτές καλύπτονταν μάλλον από χαμηλούς χωμάτινους τύμβους, των οποίων την περιφέρεια όριζαν απλοί λίθινοι περίβολοι. Πάνω στους τύμβους τοποθετούνταν λίθοι ως σήματα. Ευρήματα από το αρχαϊκό νεκροταφείο των Αιγών, πήλινα αγγεία και ειδώλια που εισάγονται από τα μεγάλα κέντρα διακίνησης και εμπορίου της αρχαιότητας (Κόρινθος, Αθήνα, Ιωνικά παράλια, κα) δείχνουν τις σχέσεις που ανέπτυξε το βασίλειο των Μακεδόνων με τις με τον κόσμο της Μεσογείου και της Ανατολής από πολύ νωρίς.

Νεκρόπολη Κλασικών χρόνων

Κατά τον 5ο αι. π.Χ. το νεκροταφείο των Αιγών πυκνώνει και επεκτείνεται γύρω από τον πυρήνα της αρχαϊκής νεκρόπολης. Η εξέλιξη αυτή συνεχίζεται και στον 4ο αι. π.Χ., όμως τώρα η κυρίαρχη τάση επέκτασης οδηγεί προς τα ΒΔ, όπου το 336 π.Χ. θα χτιστεί ο τάφος του Φιλίππου Β΄.

Βασιλική ταφική συστάδα Φιλίππου Β΄ (συστάδα Α΄). Η αιώνια κατοικία του βασιλιά Φιλίππου Β΄.

Η κηδεία του Φιλίππου Β’, το 336 π.Χ., έγινε όπως όριζε η παράδοση, στις Αιγές, και υπήρξε η μεγαλοπρεπέστερη νεκρική τελετή που γνώρισε η Ελλάδα των ιστορικών χρόνων. Μέσα σε έναν μνημειώδη νεκρικό οίκο, ξαπλωμένος σε περίτεχνη χρυσελεφάντινη κλίνη, με το βαρύτιμο χρυσό στεφάνι βελανιδιάς στο κεφάλι ο βασιλιάς παραδόθηκε ως νέος Ηρακλής στην πυρά. Ο Αλέξανδρος είναι πια ο βασιλιάς των Μακεδόνων. Αρχιερέας και μύστης, κυνηγός και συμποσιαστής, αρχηγός του στρατού και νομοθέτης, ο ήρωας Φίλιππος κατέρχεται στην αιώνια κατοικία του, που έχει τη μορφή του υπόγειου, καμαροσκέπαστου κτηρίου, με δύο θαλάμους και μνημειακά διαμορφωμένη πρόσοψη, στο οποίο οδηγεί κεκλιμένος δρόμος. Η ιδέα του ‘’Μακεδονικού τάφου’’, ομόλογη της πλατωνικής αντίληψης για την ταφή των ταγών της ιδανικής πολιτείας, είναι αυτή του παλατιού και του ναού. Οι προσωπογραφίες των δύο βασιλέων, πατέρα και γιου, αποτυπώνονται στη ζωγραφισμένη σκηνή του ιερού κυνηγιού στην πρόσοψη του τάφου και στη χρυσελεφάντινη κλίνη του θαλάμου.

Μαζί με τον Φίλιππο, στον προθάλαμο του τάφου, θάβεται η θρακιώτισσα συζυγός του Μήδα.

Συστάδα Βασιλισσών (συστάδα Β)

Σε σημαντικό και περίοπτο τόπο δίπλα ακριβώς στη βορειοδυτική πύλη του αρχαίου τείχους, στο σημείο όπου η νεκρόπολη χωρίζεται με το ρέμα της Παλιοπαναγιάς από την πόλη των Αιγών, ερευνήθηκε μια συστάδα γυναικείων τάφων που ανήκαν σε εξέχοντα μέλη της δυναστείας των Τημενιδών. Η συστάδα περιλαμβάνει τέσσερις τεράστιους λακκοειδείς τάφους (ΛΙ 540-30 π.Χ., ΛΙΙ 500-490 π.Χ., ΛΙΙΙ περ. 480 π.Χ. και ΛΙV 470-60 π.Χ.) και τρεις μνημειακούς λιθόκτιστους κιβωτιόσχημους (Κ1 430-20 π.Χ., Κ2 420-10 π.Χ., Κ3 350-330 π.Χ.). Ασύλητος ήταν μόνον ένας από τους λακκοειδείς (ΛΙΙ) στον οποίο βρέθηκε η πλουσιότερη γυναικεία ταφή αυτής της εποχής που γνωρίζουμε από την Μακεδονία: η πολύχρυση ‘’Δέσποινα των Αιγών’ που πέθανε στις αρχές του 5ου αι. π.Χ. θα πρέπει να ήταν σύζυγος του Αμύντα Α΄. Δίπλα της θάφτηκε στα χρόνια των Περσικών πολέμων μια από τις συζύγους του Αλεξάνδρου Α’(498-454 π.Χ.)στην κηδεία της οποίας χρησιμοποιήθηκαν 26 τουλάχιστον ξόανα με πήλινα κεφάλια που απεικονίζουν τις δύο μεγάλες θεές, την Δήμητρα και την Κόρη, αλλά και δύο Δαίμονες, τα οποία μας δίνουν την εικόνα της ντόπιας καλλιτεχνικής παραγωγής στο κατώφλι της νέας εποχής, καθώς και της θρησκευτικής αντίληψης που συνοδεύει τη διακεκριμένη μακεδόνισσα, σύζυγο-μητέρα-ιέρεια, στον Κάτω Κόσμο.

Στην ίδια συστάδα το 344/43 π.Χ. τάφηκε η μητέρα του Φιλίππου Β’, η Ευρυδίκη, σε ένα μνημειακό ταφικό οικοδόμημα που αποτελεί την πρώτη αρχιτεκτονική έκφανση του ‘’μακεδονικού τάφου’’. Ο περίτεχνος θρόνος της βασίλισσας, με την έξοχη ζωγραφική απόδοση του άρματος, στο οποίο επιβαίνει το θεϊκό ζεύγος του Κάτω Κόσμου, ο Πλούτων και η Περσεφόνη, αποτελεί το σύμβολο της θέσης της στην αυλή και τη μακεδονική κοινωνία και ταυτόχρονα την υπόμνηση για την εξέχουσα θέση της βασίλισσας στα Ηλύσια Πεδία της μεταθάνατον ζωής.

Ο νεότερος (αρχές 3ου αι. π.Χ.) τάφος της ομάδας, ένας κομψός μακεδονικός τάφος με ιωνική πρόσοψη και μαρμάρινο θρόνο στο εσωτερικό του, πιθανότατα ανήκει στην κόρη του Φιλίππου Β΄, την βασίλισσα Θεσσαλονίκη.

Συστάδα Τημενιδών (Γ΄)

Στην ταφική «συστάδα των Τημενιδών» βρέθηκαν 12 τάφοι: 5 λακκοειδείς, 6 μνημειακοί κιβωτιόσχημοι, 1 μακεδονικός, που χρονολογούνται από το 570 μέχρι το 300 π.Χ. Γύρω και δίπλα από τους δύο πρωιμότερους τάφους (570-550 π.Χ. και 550-330 π.Χ.) βρέθηκαν τα κατάλοιπα των δύο παλαιότερων γνωστών ταφικών πυρών των Αιγών: κομμάτια πήλινων και χάλκινων αγγείων, μισολυωμένα χάλκινα κράνη, ασημοκάρφωτα σπαθιά, όπως αυτά του ομηρικού έπους, ξίφη με ελεφαντοστέϊνες λαβές και άλλα λυγισμένα, συμβολικά «νεκρωμένα», δόρατα και ακόντια, ακόμη και κομμάτια από χαλινάρι αλόγου, αντικείμενα εξαγνισμένα από το πυρ του ταφικού ολοκαυτώματος, μαρτυρούν τη συνέχεια ενός εθίμου που συνδέει άρρηκτα τους Μακεδόνες της αρχαϊκής εποχής με τον κόσμο του έπους.

Συστάδα Heuzey - Μπέλλα

Οι δύο γειτονικές ταφικές συστάδες καλύπτονταν αρχικά από δύο διαφορετικούς τύμβους και περιλαμβάνουν συνολικά πέντε μνημειακούς μακεδονικούς τάφους και τρεις κιβωτιόσχημους. Στον μεταξύ τους χώρο λίθινοι περίβολοι οριοθετούν υστεροελληνιστικές ταφές. Οι ταφικές συστάδες βρίσκονται στο ανατολικό άκρο του νεκροταφείου των τύμβων, πολύ κοντά στο χωριό Παλατίτσια. Το ταφικό αυτό σύνολο είναι πιθανό να ανήκει σε μία διακεκριμένη οικογένεια των Αιγών που θάβει εκεί τα μέλη της από τον ύστερο 4ο έως και τον 2ο αιώνα π.Χ.

Νεκροταφείο τύμβων. Μια πλήρης εικόνα ενός μακεδονικού νεκροταφείου της αρχαιότητας

Ανάμεσα στα χωριά της Βεργίνας και των Παλατιτσίων, σε έκταση 500 περίπου στρεμμάτων, 540 ταφικοί τύμβοι συνθέτουν την καρδιά του αρχαιολογικού χώρου των Αιγών και προσφέρουν στον επισκέπτη μία μοναδική άποψη για τη αυθεντική μορφή που είχε ένα μακεδονικό νεκροταφείο στην αρχαιότητα. Οι παλαιότεροι τύμβοι ανάγονται στον 11ο αι. π.Χ., ενώ η κύρια χρήση του τμήματος αυτού της νεκρόπολης χρονολογείται στην Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου (10ος – 7ος αι. π.Χ.), την εποχή που συντίθενται τα ομηρικά έπη, αλλά και στον 4ο και 3ο αι. π.Χ. Ο χώρος οργανώνεται με αρχαίους δρόμους και μονοπάτια, στις δύο πλευρές των οποίων υψώνονται οι χαμηλοί τύμβοι που πολλές φορές σχηματίζουν ομάδες, δηλώνοντας ίσως συγγενικές ή ευρύτερες σχέσεις. Ορισμένοι τύμβοι επαναχρησιμοποιούνται τον 4ο αι. π.Χ.